Στις 5 Φεβρουαρίου 1969 ο Βάσος Λυσσαρίδης, εξήγγειλε ότι θα συμβάλει «εις την δημιουργίαν ελευθέρας πολιτικής ζωής διά της δημιουργίας κόμματος, τη συνεργασία επιστημονικών, αγροτικών και άλλων δημοκρατικών στοιχείων». Το κόμμα επιλέγηκε να ονομαστεί Ενιαία Δημοκρατική Ένωση Κέντρου επειδή στην Ελλάδα το Κέντρο το εκπροσωπούσε ο Γεώργιος Παπανδρέου ο οποίος είχε καθιερωθεί ως μία προοδευτική δύναμη. Το πρόγραμμα της ΕΔΕΚ ήταν σοσιαλιστικό αλλά η ονοματολογία του Σοσιαλισμού προστέθηκε κατά το δεύτερο Συνέδριο του Κόμματος τον Απρίλιο του 1974. Σε αυτό συνέβαλε το ότι το 1969 ο Β. Λυσσαρίδης είχε αντιληφθεί πως ο κόσμος δεν γνώριζε τι ακριβώς ήταν το σοσιαλιστικό κίνημα ενώ η πλειοψηφία των πολιτών σύγχυζαν τον Σοσιαλισμό με τον Κομμουνισμό.
Στις 14 Φεβρουαρίου 1969 η Ενιαία Δημοκρατική Ένωση Κέντρου ανακοίνωσε την απόφασή της για την ίδρυση νεολαίας υπό την επωνυμία «Ενιαία Δημοκρατική Ένωσις Νέων».
Λίγες μέρες αργότερα, στις 25 Φεβρουάριου 1969, σε Δημοσιογραφική Διάσκεψη του Βάσου Λυσσαρίδη στο ξενοδοχείο «Λήδρα Πάλας» ανακοινώθηκε η κομματική διακήρυξη και οι προγραμματικές θέσεις της ΕΔΕΚ στις οποίες, σύμφωνα με την εφημερίδα Φιλελεύθερος, προβάλλονταν, ανάμεσα σε άλλα, τα πιο κάτω:
Οι πρώτοι μήνες του 1969 αναλώθηκαν σε συσκέψεις του ιδρυτή της ΕΔΕΚ, Δρ Βάσου Λυσσαρίδη, με άτομα που υποστήριζαν την ιδέα του ώστε να συζητηθούν οι οργανωτικές δομές του κόμματος. Όπως αναφέρει ο Σπύρος Ζαχαριάδης, ανάμεσα στα άτομα που συνάντησε ο Βάσος Λυσσαρίδης ήταν ο οδοντίατρος Τάκης Χατζηδημητρίου, ο Βουλευτής Πέτρος Στυλιανού, οι δικηγόροι Ζήνων Κατσούρης και Ευστάθιος Ευσταθίου αλλά και ομάδες πολιτών από διάφορες επαγγελματικές ομάδες (εκπαιδευτικούς, αγρότες, επιστήμονες κ.ά.). Σύμφωνα με τον Σπύρο Ζαχαριάδη οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν τον Β. Λυσσαρίδη στην ίδρυση της ΕΔΕΚ ήταν το κυπριακό πρόβλημα, η αποφυγή πόλωσης στην πολιτική ζωή του τόπου, η προώθηση και εφαρμογή των ιδεών του σοσιαλισμού. Ειδικότερα, ο Σ. Ζαχαριάδης αναφέρει:
«Όπως τόνιζε ο κ. Λυσσαρίδης προσπαθούσαν να επιβάλουν λύση στα μέτρα των δικών τους συμφερόντων που να ενσωμάτωνε πολιτικά και στρατιωτικά την Κύπρο στο στρατιωτικοπολιτικό μηχανισμό του Ν.Α.Τ.Ο., εξασφαλίζοντας την αδιαμφισβήτητη κηδεμονία των ξένων στις εσωτερικές υποθέσεις του κυπριακού λαού. Για να το πετύχουν αυτό θα έπρεπε να εξουδετερώσουν τις κύριες δυνάμεις που αντιστέκονταν σ’ αυτήν τη λύση και να προετοιμάσουν πολιτικά σχήματα που θα ευνοούσαν τη συνεργασία μαζί τους. Για τον κ. Λυσσαρίδη όλος ο πολιτικός κόσμος και κάθε γνήσιος πατριώτης είχε καθήκον να διαφυλάξει την Κύπρο από τέτοιους κινδύνους και να προτάξει αντίσταση σε κάθε τι που θα μπορούσε να εξυπηρετήσει αντιλαϊκά σχέδια.
Άλλος σημαντικός λόγος που οδήγησε στην απόφαση για ίδρυση της Ε.Δ.Ε.Κ. ήταν η αποφυγή της πόλωσης στην πολιτική ζωή του τόπου. Από τη μια υπήρξε το Α.Κ.Ε.Λ., δραστηριοποιημένο από το 1926, με ισχυρά ερείσματα στην αγροτική και εργατική τάξη και από την άλλη το ιδρυθέν κόμμα της «εθνικόφρονος συμπολίτευσης», των κ. Γλαύκου Κληρίδη και Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, που φιλοδοξούσε να συσπειρώσει το χώρο της δεξιάς. Ανάμεσά τους, η Ε.Δ.Ε.Κ. θα μπορούσε να γεφυρώσει τις αντιθέσεις προς όφελος ολόκληρου του λαού.
Η προώθηση και εφαρμογή των ιδεών του σοσιαλισμού και στην κυπριακή κοινωνία ήταν ανάμεσα στα αρχικά κίνητρα για ίδρυση της Ε.Δ.Ε.Κ.. Μπορεί βέβαια να υπήρχε το Α.Κ.Ε.Λ. μέχρι τότε, το οποίο προωθούσε παρόμοιους στόχους, όμως επικρατούσε κάποια σύγχυση ανάμεσα στις έννοιες σοσιαλισμός – κομμουνισμός. Οι κομμουνιστικές χώρες, έχοντας μονοκομματικά καθεστώτα, αυτοαποκαλούνταν σοσιαλιστικές. Γι’ αυτό και ο κόσμος στεκόταν με κάποια καχυποψία απέναντι στην ιδεολογία του σοσιαλισμού. Έτσι η Ε.Δ.Ε.Κ. ευελπιστούσε ότι με την ίδρυση της θα διασαφήνιζε τον κοινωνικό και δημοκρατικό χαρακτήρα του σοσιαλισμού, υλοποιώντας στην πράξη βασικές αρχές του.
Στους μήνες που ακολούθησαν, μετά την Προγραμματική Διακήρυξη του Φεβρουαρίου του 1969 και μέχρι την Άνοιξη του 1970, ο αρχηγός του κόμματος, συνοδευόμενος από στενούς συνεργάτες του ανέπτυσσε τις βασικές αρχές της Ε.Δ.Ε.Κ. στον Κυπριακό λαό, περιοδεύοντας απ’ άκρη σ’ άκρη σ΄ όλο το νησί.
Η προσπάθεια αυτή δεν ήταν εύκολη, αν αναλογιστεί κανείς το κλίμα τρομοκρατίας που επικρατούσε την περίοδο εκείνη. Οι παράνομες οργανώσεις «Εθνικόν Μέτωπον» και «Ιερός Λόχος» με κυκλοφορία φυλλαδίων, κλοπές εκρηκτικών υλών, πυροβολισμούς και εκρήξεις βομβών εναντίον προσώπων, σωματείων και οργανώσεων που στήριζαν τον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και την πολιτική που ακολουθούσε, προσπαθούσαν να δημιουργήσουν κλίμα αναρχίας, ανασφάλειας και ανωμαλίας για εκφοβισμό του λαού και της πολιτικής ηγεσίας ώστε να υποχρεώσουν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο να παραιτηθεί από το αξίωμα του Προέδρου ή να διαφοροποιήσει την πολιτική του εφικτού που ακολουθούσε για το εθνικό πρόβλημα της Κύπρου. Οι δυσκολίες της Ε.Δ.Ε.Κ. για προώθηση των θέσεών της επαυξάνονταν ακόμη περισσότερο καθώς η δικτατορική, τότε, κυβέρνηση της Ελλάδας διαφωνούσε σε γενικές γραμμές με τον Μακάριο. Ενδεικτικά για την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή επισημαίνουμε: α) τη δολοφονική απόπειρα που έγινε στις 8 Μαρτίου 1970 κατά του Μακαρίου, στην οποία τραυματίστηκε σοβαρά ο πιλότος του ελικοπτέρου του Ζαχαρίας Παπαδογιάννης και β) τη δολοφονία του πρώην Υπουργού Εσωτερικών και Αμύνης Πολυκάρπου Γιωρκάτζη στις 15 Μαρτίου 1970.
Παρ’ όλες τις αντικειμενικές δυσκολίες που συναντούσαν τα στελέχη της Ε.Δ.Ε.Κ., συνέχισαν την ενημέρωση του Κυπριακού λαού για τις θέσεις του κόμματος μέχρι την Άνοιξη του 1970, οπότε αποφασίστηκε η πραγματοποίηση του Ιδρυτικού Παγκυπρίου Συνεδρίου της Ε.Δ.Ε.Κ.».
Το Ιδρυτικό Παγκύπριο Συνέδριο της ΕΔΕΚ έγινε στις 3 Μαΐου 1970 στο κινηματοθέατρο Παλλάς. Σύμφωνα με τον Σπύρο Ζαχαριάδη τις εργασίες του Συνέδριου κήρυξε ο Τάκης Χατζηδημητρίου «ο οποίος εισηγήθηκε και το Προεδρείο. Ως Πρόεδρος του Συνεδρίου εξελέγη ο κ. Γώγος Κακογιάννης, δικηγόρος, μέλος της προσωρινής Επιτροπής Λεμεσού και μέλη ο αιδεσιμότατος Παπαχαράλαμπος από το Τσέρι, Πέτρος Στυλιανού, Χριστόφορος Χριστοφίδης, Τάκης Χατζηδημητρίου και Ανδρέας Χριστοφίδης».
Στο Ιδρυτικό Συνέδριο ο Βάσος Λυσσαρίδης μίλησε για 2,5 και έθεσε την ιδεολογική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η ΕΔΕΚ:
Ανάμεσα σε άλλα στην ομιλία του ανέφερε:
«Εξεκινήσαμεν διά την δημιουργίαν ενός καλύτερου κόσμου. Γνωρίζομεν ότι μας αναμένουν αγώνες, θυσίαι, δυσκολίαι και κίνδυνοι. Οι αγώνες δεν κερδίζονται με την αδιαφορίαν ή το άτολμον ενδιαφέρον. Αι ευθύναι μας είναι τεράστιαι. Από ημάς ο λαός απαιτεί καθοδήγησιν και πρωτοπορίαν αγώνων και θυσιών. Δεν έχομεν δικαίωμα να προδώσωμεν τας προσδοκίας του λαού. Η τύχη και ο αγών της δημοκρατίας ευρίσκονται εις καλά χέρια. Τα ιδικά μας τίμια λαϊκά χέρια […]».
Σύμφωνα με τον Σπύρο Ζαχαριάδη με την ολοκλήρωση της ομιλίας του Β. Λυσσαρίδη τον λόγο πήρε ο «Βουλευτής κ. Πέτρος Στυλιανού, ο οποίος ανέλυσε το οργανωτικό πρόγραμμα του κόμματος. Τον ακολούθησε στο βήμα ο κ. Ανδρέας Χριστοδουλίδης ο οποίος διάβασε τους εσωτερικούς κανονισμούς βάσει των οποίων θα λειτουργούσε το κόμμα μέχρι του επομένου Συνεδρίου οπότε και θα ψηφιζόταν το πλήρες καταστατικό του κόμματος. Στη συνέχεια εκπρόσωποι των διαφόρων επαρχιών απηύθυναν χαιρετισμό προς το Συνέδριο. Για την επαρχία Λάρνακας μίλησε ο κ. Χριστόφορος Χριστοφίδης, για τη Λεμεσό ο κ. Πατρίκιος Παύλου, για την Πάφο κ. Σταύρος Καντής, για την Αμμόχωστο ο κ. Ιωακείμ Καλλής και για την Κερύνεια ο κ. Πέτρος Φρακάλας. Χαιρετισμούς απηύθυναν επίσης εκ μέρους της Ενιαίας Δημοκρατικής Ένωσης Νέων (Ε.Δ.Ε.Ν.) ο κ. Ζήνων Κατσούρης και εκ μέρους της φοιτητικής Νεολαίας ο κ. Ανδρέας Χριστοδουλίδης.
Μετά το πέρας των ομιλιών διεξήχθη συζήτηση για διάφορα προγραμματικά και οργανωτικά θέματα. Ακολούθως ο κ. Χριστόφορος Χριστοφίδης εισηγήθηκε όπως αρχηγός του κόμματος εκλέγει ο Βουλευτής Δρ Βάσος Λυσσαρίδης. Οι Σύνεδροι, όρθιοι με ενθουσιώδεις εκδηλώσεις εξέφρασαν τη συγκατάθεσή τους και την έγκριση της πρότασης.
Έπειτα εξελέγησαν τα μέλη του Κεντρικού Συμβουλίου που ανέρχονταν 150, απ’ όλες τις επαρχίες, και τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου που αποτελείτο από 34 άτομα. Από το Πολιτικό Γραφείο, που θα συνερχόταν αργότερα θα εκλεγόταν η Κεντρική Γραμματεία του κόμματος».
Στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου 1970 η ΕΔΕΚ πήρε 6,63% και 2 έδρες: ο Βάσος Λυσσαρίδης στη Λευκωσία και ο Χριστόφορος Χριστοφίδης στη Λάρνακα.
Όπως ευστόχως αναφέρει ο Σπύρος Ζαχαριάδης η ίδρυση της ΕΔΕΚ «προέκυψε ως μια αναγκαιότητα της εποχής εκείνης για δημιουργία οργανωμένης πολιτικής ζωής, καθώς και η νεοσύστατη Κυπριακή Δημοκρατία έκλεινε ήδη δέκα χρόνια κρατικής οντότητας.
Η πλατφόρμα του κόμματος ήταν σοσιαλιστική ευθύς εξαρχής, φιλοδοξώντας να συμπεριλάβει, μαζί με το παραδοσιακό κέντρο, τις παρυφές της Δεξιάς και τις παρυφές της Αριστεράς. Γι’ αυτό και αργότερα μετονομάστηκε σε Σοσιαλιστικό Κόμμα Ε.Δ.Ε.Κ., με απόφαση Συνεδρίου του Κόμματος […].
Η Ε.Δ.Ε.Κ. γεννήθηκε, ανδρώθηκε και ωρίμασε μέσα σε αρκετά δύσκολες για την ίδια και για την Κύπρο. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες, κατάφερε να ξεπεράσει τις κατά καιρούς δυσκολίες και με συνέπεια και αγωνιστικότητα στάθηκε φρουρός των εθνικών και των λαϊκών δικαίων. Έτσι καταξιώθηκε στη συνείδηση του λαού ως μία γνήσια δημοκρατική και πατριωτική δύναμη.
Έκτοτε, πιστή στις αρχές και τις διακηρύξεις της, παραμένει μια σημαντική πολιτική δύναμη της Κύπρου, παρούσα και πρωτοπόρος σ’ όλους τους αγώνες του Κυπριακού ελληνισμού για φυσική και εθνική του επιβίωση».